به گزارش خبرگزاری حوزه، «آئین کشورداری از دیدگاه امام علی (علیه السلام) » کتابی است به قلم مرحوم آیت الله العظمی محمد فاضل لنکرانی (ره) که حوزه نیوز در شماره های مختلف، مباحث خواندنی این کتاب را تقدیم نگاه شما علاقمندان خواهد کرد.

- حاکمیت ضابطه به جای رابطه در انتخاب کارگزاران دولت

در جامعه برین اسلامی، اجرای عدالت و تساوی و عدم تبعیض و به اصطلاح روز، عدم پارتی بازی و باندبازی و پیروی از تمایلات شخصی، یکی از اساسی ترین و مهم ترین مسائل جامعه و حکومت است.

به دیگر سخن، هر چه در جوامع غیراسلامی، باندبازی ها و روابط خصوصی عامل تقسیم پست ها و مقام ها در میان عده ای به خصوص به شمار می رود، بر عکس آن، در جوامع اسلامی مصداق دارد؛ چرا که در فرهنگ اسلامی، ضابطه و قانون جای رابطه و تمایل شخصی را می گیرد و رعایت عدالت اسلامی ایجاب می کند که در تقسیم پست و منصب تنها به فضایل و اصالت های انسانی و امتیازات اسلامی توجه شود و هر کس بر حسب لیاقت و کاردانی و تقوایش به مقام مناسب دست یابد. از این رو، از دیدگاه علی (علیه السلام) یک زمامدار لایق کسی است که در تقسیم مسؤولیت ها و پست هامیان افراد، جز اجرای عدالت و دادن حق به حقّ دار، به چیزی فکر نکند و جز با دقت و تأمّل در خصوصیات و امتیازات افراد و امتحان و آزمایش آنها، کسی را به کارگزاری دولت نگمارد. به همین دلیل است که آن حضرت از مالک و تمام زمامداران اسلامی می خواهد که در تعیین کارگزاران و صاحب منصبان دولت، تنها ملاک های اسلامی را در نظر داشته باشند و هرگز تمایلات شخصی، یا احساسات و عواطف و یا روابط خصوصی و باندبازی را در این امر دخالت ندهد.

معیارهای انتخاب کارکنان دولت

ملاک هایی که علی (علیه السلام) برای تشخیص و تعیین یک کارگزار دولت بر می شمارد به طور فشرده عبارت است از:

۱. باتجربه و کارآزموده باشد و در جریان مسائل و مشکلات و درگیری ها، مجرّب و آب دیده شده باشد.

۲. نجابت و پاکدامنی داشته و اهل شرم و عفت و صیانت نفس باشد و رذیلت و وقاحت را به خود راه ندهد.

۳. از خانواده های اصیل و صالح و متّقی و پاکدامن بوده و در محیط جور و خیانت و فساد بزرگ نشده باشد.

۴. دارای حُسن سابقه بوده و در اسلام سابقه اش بیش از دیگران باشد؛ یعنی از کسانی باشد که پیش از نفوذ و گسترش و قدرت اسلام، به آیین خدا گرویده باشد، نه از آنهایی که وقتی عظمت روزافزون اسلام را دیدند، بعضاً به خاطر ترس یا بهره گیری از قدرت اسلام یا دست یافتن به مقام و ثروت و رفاه تن به اسلام دادند.

۵. صاحب شخصیت و دائماً درصدد صیانت نفس و پاکی روح خود باشد و از هرگونه لغزشی دوری گزیند.

۶. دارای خصیصه مدیریت و دوراندیشی و در کارها و مسائل گوناگون اهل تدبّر و تعمّق و تفحّص باشد.

۷. به مطامع مادی نظر نداشته و دارای حیثیت و سلامت نفس باشد.

علی (علیه السلام) ضمن برشمردن خصوصیات و شرایط کارگزاران دولت، وظایفی را هم که زمامدار در انتخاب این گونه افراد بر عهده دارد، بیان می فرماید؛ از آن جمله:

۱. زمامدار باید در امور و اعمال کارمندان دقت کند و هرکدام را پس از آزمون های دقیق به کار گمارد.

۲. در انتخاب این افراد بر اساس نظر شخصی و با استبداد رأی رفتار نکند؛ بلکه به نظرات دیگران هم احترام گذاشته و با آنها مشورت کند.

۳. به کارگزاران خود، فرصت مناسبی بدهد تا استعداد و لیاقت خود را بروز دهند و کارآیی خود را در معرض آزمایش و بررسی و اظهارنظر بگذارند.

۴. بر اساس تمایلات و روابط شخصی و یا به خاطر خصوصیتی که در یک فرد وجود دارد؛ ولی به مقام و مسؤولیت مورد نظر ارتباطی ندارد، کسی را به کار منصوب نکند.

آن گاه علی (علیه السلام) می فرماید: که اگر زمامداری بدون توجه به ملاک ها و معیارهای اسلامی مذکور، کسی را به پست و مقامی منصوب کند، این کار در واقع ریشه واحد و مشترکی است که شاخه های گوناگون ظلم و جور و خیانت از آن سر بر می کشند:

ثُمَّ انْظُرْ فِی أُمُورِ عُمَّالِکَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً وَ لا تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَ أَثَرَةً فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَ الْخِیَانَةِ وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَیَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ الْقَدَمِ فِی الاِْسْلامِ الْمُتَقَدِّمَةِ فَإِنَّهُمْ أَکْرَمُ أَخْلاقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً وَ أَقَلُّ فِی الْمَطَامِعِ إِشْرَاقاً وَ أَبْلَغُ فِی عَوَاقِبِ الاُْمُورِ نَظَراً.

سپس در کارهای کارمندانت بنگر و چون آنان را آزمایش نمودی، به کار بگمار، نه از راه بخشش و خودکامگی و به طور دلخواه؛ زیرا این گونه روش، نوعی ستم و خیانت است؛ و ایشان را از میان اهل تجربه و شرم و حیا و از خانواده های خوشنام و پیشقدمان در اسلام تعیین نما! زیرا اخلاق آنها بهتر و خانواده آنها پاک تر و نیز طمعشان کمتر و در سنجش عواقب کارها بیناترند.

تأمین نیازهای مادی کارمندان دولت

پیش از این نیز در قسمت های پیشین به مناسبت طرح مسائل مختلف، در اطراف این مسأله بحث کردیم که اسلام به عنوان یک مکتب بزرگ انسانی و یک آیین الهی واقع بینانه، همواره به مسأله رفاه و بی نیازی افراد و تأمین احتیاجات مادّی آنها توجهی عمیق و اساسی ابراز کرده و اصول و ضوابطی مشخص برای آن قائل شده است.

در زمینه وظایفی که یک زمامدار اسلامی در مقابل همکاران خود و کارگزاران دولت بر عهده دارد، باز می بینیم که علی (علیه السلام) این مسأله را با دقت و باریک بینی شگرفی مطرح می کند و رسیدگی به امور مادّی و رفع نیازهای کارمندان را یکی از ارکان مهم مدیریت و عامل اساسی برای جلوگیری ای خیانت کارمندان و دستبرد زدن به بیت المال و رشوه خواری و پایمال کردن حق و از هم پاشیده شدن نظام جامعه می داند، و هشدار می دهد که اگر نیازهای مادی کارمندان تأمین شده باشد، حتی افراد نادرست نیز بهانه ای برای دزدی و خیانت و رشوه خواری نخواهند داشت.

در صورتی که آنان دست به چنین کاری بزنند، در مقابل حاکم، لال و سرافکنده خواهند ماند و هیچ توجیهی برای دفاع از خود نخواهند داشت.

اما اگر نیازهای مادی آنان تأمین نشده باشد، فشار احتیاج، آنها را از راه راست منحرف می سازد و روحیه امانت داری را در آنان متزلزل می کند و زمامدار نیز حجتی بر آنان نخواهد داشت؛ زیرا سرقت و خیانت خود را توجیه می کنند و گناه آن را به گردن زمامداری که آنها را در محرومیت و نیازمندی نگاه داشته و در عین حال اموال مردم را زیر دستشان قرار داده است، خواهند انداخت:

ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَیْهِمُ الاَْرْزَاقَ فَإِنَّ ذَلِکَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَی اسْتِصْلاحِ أَنْفُسِهِمْ وَ غِنًی لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَیْدِیهِمْ وَ حُجَّةٌ عَلَیْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَکَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَکَ.

سپس به ایشان حقوق کافی برسان! زیرا این کار موجب تقویت نفسشان می شود و آنان را از دست درازی به اموال زیردستان باز می دارد؛ به علاوه این حجّتی است بر ایشان اگر از دستور سرپیچی کنند یا در امانتت خیانت ورزند.